Dollarlar aynan AQShning moliya vazirligiga qarashli bo‘lgan yozish va chop qilish Byurosida ishlab chiqiladi. Byuro 1862 yilda Vashingtonda tashkil topgan bo‘lib, aynan qimmatli qog‘oz va banknotlar ishlab chiqarish uchun xizmat qiladi. Byuroda ikki yuz ming kishidan ko‘p odam ishlaydi. Tangalar AQShda joylashgan asosiy ofisning tangalar binosida chiqariladi.

Aytmoqchi, bu byuroga ekskursiya ham uyushtirilib turiladi. Xohlovchilar unda qatnashishi mumkin.

Hammasi avval po‘lat plastinada gravirovka (yozish) qilishdan boshlanadi. Bu ishni kamida 10 yillik malakaga ega bo‘lgan ustalar bajaradi. Zargarlik ishiga yaqin bu og‘ir ish ancha aniq va sinchkovlikni talab qiladi. Gravirovkani sifatiga qarab qalbakilashtirish himoya tengligi ko‘rinadi.

Oddiy qog‘oz emas, tolali qog‘oz

Gravirovka tayyor bo‘lgandan so‘ng, maxsus qog‘oz tayyorlash lozim. Dollarlar vaqt o‘tishi mobaynida sarg‘aymasligi uchun daraxtdan olingan oddiy qog‘ozlarda chop qilinmaydi. Ularni 25 foizi kanop ipi va 75 foizi paxtadan bo‘lgan massadan tayyorlanadi. Qog‘oz sintetik tolalar bilan kuchaytiriladi (Birinchi jahon urishiga qadar bu vazifani ipak iplar bajargan). AQShdagi gravirovka va bosma uchun bunday qog‘ozni Massachusetsdagi “Kreyn va kompaniya” kompaniyasi bajaradi.

Qog‘oz ishlab chiqarish jarayoni sakkiz davrdan iborat bo‘ladi. Avval paxta va kanop qaynatib, so‘ngra tozalab, oqartiriladi. Keyin esa presslab, alohida darajada bo‘tqasimon holda yumshatiladigan apparatga solinadi.

Bu qog‘ozda ishlab chiqariladigan banknotlarda ichki qatlam mavjud bo‘lib, uni qalbakilashtirib bo‘lmaydi. Kiritilgan belgilar shu qatlamdan tola o‘tkazilganda paydo bo‘ladi. Shuningdek, qog‘oz ishlab chiqish jarayonida banknotda so‘nggi jarayonda ko‘rinadigan himoya poloslari tikiladi.

Bu bosqichlar bo‘lib o‘tgandan so‘ng qog‘oz maxsus press bilan quritiladi. Va og‘irligi 4 tonna, eni 2,5 metr bo‘lgan katta rulon tarzida o‘raladi. Qog‘ozda kiritilgan maxsus belgilar mavjud bo‘lib, har bir rulon aniq nominal asosida banknot ishlab chiqarishga yuboriladi. Har bir ana shunday rulondan 3,5 milliard yuz dollarlik pullar ishlab chiqish mumkin.

Kuchli kuzatuv nazorati

Belgi kiritilgan rulonlar aynan AQShdagi yozish va bosish Byurosiga kelib tushadi. Bu yerda jiddiy kuchaytirilgan qo‘riqlash bo‘limi va videokuzatuv mavjud bo‘lib, o‘g‘irlik sodir bo‘lmasligi uchun dollar ishlab chiqarish bosqichlari kuzatuvga olingan. Ishchilar binoga kirishlari bilan ularni har bir qadami nazorat ostida bo‘ladi. Asosiy, kerakli joylarga signalizatsiya va detektorlar o‘rnatilgan. Byuro binosi alohida bo‘limlarga ega bo‘lib, u yerga faqatgina maxsus ruxsatnomaga ega bo‘lgan ishchilar kiritiladi.

Banknot ishlab chiqarish qalbaki ishlab chiqarishga himoya bo‘la oladigan olti bosqichdan iborat. Bulardan biri biz oz bo‘lsada bilganimiz gravirovka jarayonidir. Gravirovkadan so‘ng katta Simultan dastgohi ishga tushadi. U bir vaqtda ikki tomonlama chop qila oladi. Bu stanok banknotlarni har xil ranglar va ko‘z ilg‘amas sonlar bilan to‘ldiradi.
Eng arzon siyoh

Aytmoqchi, siyohlar haqida. Boshida dollarlar qoraroq siyohda ishlab chiqarilgan. Ammo Shimol va Janub o‘rtasidagi bo‘lgan urush vaqtida 60 million dollar yangi belgili pullar ishlab chiqishga to‘g‘ri keladi. Buyurtma Nyu-Yorkdagi “American Bank Note Co.” chop qilish kompaniyasiga berilgandi. Faqatgina 5, 10, 20 dollarli nominallar ishlab chiqilishini inobatga olsak, qanchalik ko‘p banknot ishlab chiqishga to‘g‘ri kelganini tasavvur qilish qiyin emas. Ishlab chiqaruvchilar ishga amaliy qarab omborda eng ko‘p yashil siyoh kolganini aniqladilar. Shu tariqa dollar yaqin-yaqinga qadar ancha arzon bo‘lgan yashil siyohda ishlab chiqilgan. Hozirda yuqori chidamlilikka ega maxsus siyoh tayyorlanadi.

Siyoh qog‘ozda chop qilingandan so‘ng, 72 soat ichida quriydi. So‘ng chuqur chop etish navbati keladi. Maxsus press qog‘ozni siyoh to‘la chuqurchalar bilan to‘ldirib, faktura yaratadi. Hech qanday rangli nusxa ko‘chirish apparati bunday ko‘chirish effektiga ega emas. Chuqur chop qilish banknotni har bir tomonida ishlatilib, shundan so‘ng qog‘oz yana 3 kun davomida quritiladi.

Har kuni ushbu maxsus pressdan 1,3 tonna uch xil siyoh va gazeta formatidagi 10 ming qog‘oz varag‘i o‘tadi. Byuroda 24 pressda ishlovchilar 650 mln. dollar qiymatidagi har xil nominaldagi 35 mln. banknotni, 95 foiz ishlatilagan pullar uchun banknot ishlab chiqariladi.

Qalbakilashtirish mumkin emas

Siyoh qurib va rasm tushirilgan varaqlar tayyor bo‘lgandan so‘ng, nuqsonlarni tekshirish uchun nusxa ko‘chirish bosqichiga o‘tiladi. Sifatsiz dollarlarni tekshirish lozim. Har bir varaqni tekshirish uchun bir soniya ketadi. So‘ng unga raqam qo‘yiladi. Kompyuter bir vaqtda 37 varaqdagi, milliondan oshiq mikroskopik kvadratlarni tekshiruvdan o‘tkazishga qodir. Agar kvadratlar mos tushmasa tasvir monitorga chiqadi.

Sifatsiz pullar yo‘q qilinadi. Ba'zan esa raritet (oldingi qimmatli buyumlar va suratlar, qurollar yig‘uvchi) qiziquvchilari qo‘liga tushishi va pullar ularni qo‘lida yuz va ming barobar oshishi mumkin. Varaqlar tekshiruvdan o‘tgandan keyin seriya raqamlari va federal zaxira belgisi qo‘yiladi. Bu — pullarning uy manziliga o‘xshaydi. Seriya raqami, partiya raqami va nominallar – uchalasi varaqni boshqalaridan ajratib turuvchi omillar hisoblanadi. Ular qaytarilmaydi, chunki har bir banknotda u chiqarilgan sana va topshirilgan joyni aniqlash mumkin.

Pullarning “uyi”

Pullarni tarqatish huquqi Federal zaxira tizimga a'zo 12 bankka berilgan. AQSh hududi o‘z federal zaxira bankiga ega 12 ta hudud (okrug)ga taqsimlangan bo‘lib, alifbo tarzda joylashtirilgan va raqamlab chiqilgan:
1. A – Boston
2. B – Nyu-York
3. C – Filadelfiya
4. D – Klivlend
5. E – Richmond
6. F – Atlanta
7. G – Chikago
8. H – Sent-Luis
9. I –Minneapolis
10. J –Kanzas-Siti
11. K – Dallas
12. L – San-Fransisko
Oxirgi bosqichda varaqlar kelib tushadigan joyda ular qirqiladi va sanoqdan o‘tkazilib, taxlanadi. Endi ular banka jo‘natishga tayyor. U yerdan keng daryoga o‘xshab, AQShning boshqa banklari va dollar kerak bo‘lgan boshqa mamlakatlarga tarqatiladi.

Dollar milliy valuta sirasiga kiruvchi mamlakatlar ro‘yxati:

Banknotlar ko‘p tarqalgan. Shuningdek, AQSh dollari milliy valuta statusiga ega ba'zi boshqa mamlakatlarda bu valuta qo‘shimcha parallel valuta hisoblanadi.

Bermud orollari
Boneyr
Britaniyaga qarovchi Virginiya oroli
Sharqiy Timor
Zimbabve
Marshall orollari
Palau
Panama
Puerto-Riko
Saba
Salvador
Sint-Estatius
Tyorks va Kaykos
Mikroneziya Federativ Shtatlari
Ekvador
Amerika valutasi haqida qiziqarli faktlar

AQShdagi gravirovaka (ishlov berish) va chop qilish Byurosida o‘tgan 2013 yilda 6,6 milliard banknot ishlab chiqildi. Nominalni e'tiborga olmagan holda har bir banknotni ishlab chiqarish qiymati 10 sentni tashkil qiladi.

Barcha zamonaviy dollar banknotlari nominaliga qaramay bir xil o‘lcham 6.14 ga 2.61 dyuym (155.956 ga 66.294 mm) ni tashkil etadi. Banknotni yaroqsiz holga keltirish va yirtilishi uchun uni 4 ming bora g‘ijimlash kerak. AQShning federal zaxira tizimi ma'lumotlariga qaraganda bir dollarli banknotni ishlatilish muddati 22 oy, 5 dollarli esa 24 oy “yashaydi”, 10 dollarli — 18, 20 dollarli — 25, 50 dollarli — 55. 100 dollarli banknot ko‘p yashovchi bo‘lib, uni 60 oygacha ishlatish mumkin.

AQShdagi moliya vazirligining ma'lumotlariga qaraganda (ingl. “Department of Treasury”), masalan 99 foiz ishlab chiqarilgan dollar banknotlari va tangalar erkin muomilada. 1995 yildan 2005 yilga qadar erkin muomiladagi dollarlar summasi 89 foizgacha oshdi va 758.8 mlrd. ga yetdi.

2006 yil 30 sentabr holatiga ko‘ra, dunyoda umumiy miqdori 971 mld 922 mln 146 ming 480 dollar, banknot va tangalar bo‘lgan. Ulardan 790 mlrd 556 mln 011 ming 806 dollar erkin muomilada bo‘lgan (sayyoramizagi har bir yashovchi uchun 150 dollarga to‘g‘ri keladi).

1969 yildan boshlab AQShda yuz dollarli eng katta qiymatli kupyura hisoblanib kelinadi. (Undan oldin 500, 1000, 5000 va 10 000 dollarli biletlar muomilada bo‘lgan). Ayni vaqtda yuz dollarlini 1996 — 2009 yilda chiqarilgan seriyalari muomilada. Uning yuza qismida Benjamin Franklin, ort tomonida esa “Mustaqillik deklaratsiyasi” va AQSh Konstitutsiyasi imzolangan bino — Independens-xoll tasviri tushirilgan.

Ilk yuz dollarlik kupyuralar fideral hukumat tomonidan 1862 yilda chiqarilgan. Franklin tasviri 1914 yilda chiqqan seriyalarda, Independens-xoll surati esa 1928 yilda chiqarilgan seriyalarda aks eta boshlagan. 2009 yilda 1 785 600 000 yuz dollarli kupyura chiqarilgan. Byuroning ma'lumotiga qaraganda chiqarilagan biletlar muddati 89 oyni tashkil etadi.

Selmon Cheyz birinchilar bo‘lib AQSh pullariga “Biz Xudoga ishonamiz” jumlasini yozdira boshlagan. Bundan oldin 1864 yilda chiqarilgan 2 sentli chaqalarda shu kabi jumlalarni uchratish mumkin bo‘lgan. Qog‘oz pullarda esa bu jumla 1957 yilda ko‘rina boshlagan, 1963 yildan doimiy qo‘llanib kelinadi. Qiziq tomoni shundaki, 1863 yilda chiqarilgan 1 dollarli kupyurada Jorj Vashington surati emas, Selmon Cheyzniki tasvirlangan. (Hozirda garchi 10 000 dollarli banknotlar chiqmayotgan bo‘lsada, 100 donaga yaqini saqlanib qolgan va ular o‘z qiymatiga ega ekanligi qonunan tasdiqlab qo‘yilgan).

1934 yilda chiqarilgan 100 000 dollarlik banknotda AQShning 28-prezidenti Vudro Vilson (ingl. Woodrow Wilson) tasviri tushirilgan. Bu banknotlar erkin muomilaga chiqarilmagan bo‘lib, faqatgina AQShning ichki hisob-kitoblariga mo‘ljallangan.