So‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra, Turkiya janubi-sharqidagi zilzila qurbonlari soni 18 ming kishidan oshdi. Bu so‘nggi o‘n yilliklarda mintaqadagi eng kuchli zilziladir. Afsuski, tadqiqotchilar Turkiyani yaqin yillarda kamida yana bitta zilzila kutayotganini bashorat qilmoqda va endi bugungi kunda 16 million aholiga ega Istanbul tabiiy ofatdan aziyat chekishi mumkin. Olimlar esa mahalliy hokimiyat organlarining bunga tayyorgarligidan nihoyatda norozi.

"Meduza" nashrining yozishicha, Istanbulda zilzila muqarrar, olimlar bunga amin. Minglab odamlar o‘lishi mumkin, millionlab odamlar uylarini yo‘qotishi mumkin.

“Bu muqarrar, haqiqat", degan 2006 yilda “The Guardian” gazetasiga, o‘sha paytda Istanbul texnika universiteti qoshidagi Yevroosiyo geofanlar instituti direktori bo‘lgan professor Okan Tuysuz.  

Olim yaqin yillarda Istanbul hududida kuchli zilzila sodir bo‘lish ehtimolini taxmin qildi: 

“Biz magnitudani bilamiz. Biz joyni bilamiz. Biz bu aniq qachon sodir bo‘lishini bilmaymiz. Ammo 2030 yilga borib Istanbulda 7,6 magnitudali zilzila sodir bo‘lishi ehtimoli 65 foiz. Va bu juda yuqori ehtimollik”. 

So‘nggi o‘n yarim yil ichida olimlar xavotirli prognozni tasdiqlovchi yana ko‘plab hisob-kitoblarni nashr etdi (ehtimollik 35 dan 95% gacha, davr 2045 yilgacha, magnitudasi 7,0 dan yuqori). Zilzila magnitudasi nafaqat turkiyalik tadqiqotchilar, balki AQSH Geologiya xizmati mutaxassislari, Italiya, Fransiya, Yaponiya va hatto xalqaro sug‘urta kompaniyalari tomonidan ham bashorat qilingan. 

Gap shaharning geografik joylashuvi haqida bormoqda. Istanbul Anadolu va Yevroosiyo tektonik plitalarining tutashgan joyida, Marmara dengizi ostidan oqib o‘tuvchi Shimoliy Anadolu yorig‘ining o‘sha qismidan 15-20 kilometr janubda joylashgan. Bu seysmik xavfni oldindan belgilab beradi. Plitalarning yoriq bo‘ylab harakatlanishi ko‘p asrlar davomida katta zilzilalarga olib kelgan. 500 yildan sal ko‘proq vaqt ichida Istanbulda yirik tabiiy ofatlar 6-7 marta sodir bo‘lgan. Eng halokatli voqealardan biri 1766 yilda, shahar yaqinidagi yoriq shoxchasi singanida kuzatilgan (aynan shu ssenariydan olimlar hali ham qo‘rqishadi). 

Istanbulga imkon qadar yaqinroq bo‘lgan oxirgi kuchli zilzila 1999 yilda sodir bo‘lgan. O‘shanda falokat epimarkazi sharqdan 90 kilometr uzoqlikdagi Izmit shahrida joylashgan edi. Unda 17 mingdan ortiq odam halok bo‘ldi. Bu 1939 yildan beri Turkiya bo‘ylab Sharqdan g‘arbga, Shimoliy Anadolu yorig‘i bo‘ylab “harakatlanayotgan” 7,0 magnitudali zilzilalar qatoridagi yettinchisi bo‘ldi. Kuchli silkinishlar Istanbulga yaqinlashayotganga o‘xshaydi. 

Bashorat qilingan zilzila allaqachon shaharning o‘zida sodir bo‘lishi va oqibatlari avvalgilariga qaraganda ancha kattaroq bo‘lishi mumkin. Istanbul meriyasi tomonidan 2020 yilda seysmologlar ko‘magida tayyorlangan hisobotga ko‘ra, 7,5 magnitudali silkinishlar ta’siridan barcha 39 ta shahar tumanlari turli darajada zarar ko‘radi. Vayronagarchilikning eng katta xavfi metropolning Yevropa qismida, Marmara dengizi qirg‘og‘ida. Masalan, Avjilar tumanida mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko‘ra, qurbonlar soni 465 nafarga, jarohatlanganlar esa 1500 dan ortiqqa yetishi mumkin. Tumanning 104 mingdan ortiq aholisi uylaridan ayrilish xavfi ostida. Zaytunburnu tumanida 668 kishi halok bo‘lishi mumkin, 5330 dan ortiq bino qulash xavfi ostida. Ko‘plab muhim tarixiy binolar (masalan, Ayasofya va Moviy masjid) joylashgan Fotihda tumani yanada jiddiy oqibatlar kuzatilishi mumkin: binolarning 72 foizi zilziladan omon qolmasligi mumkin, u 1500 dan ortiq insonning hayotiga tahdid soladi. 

Professor Tuysuz aytgan eng yomon ssenariyga ko‘ra, Istanbul hududining 40 foizi falokat zonasida bo‘ladi va shaharni uradigan sunami balandligi yetti metrga yetadi. 

Istanbul meriyasining 2021 yilda taqdim etilgan yana bir hisobotida qayd etilishicha, 7,5 magnitudali zilzila oqibatida taxminan 209 000 ta bino to‘liq yoki qisman vayron bo‘lishi mumkin (shaharda 1,16 mln bor). Bu uch millionga yaqin mahalliy aholining uysiz qolishiga olib keladi. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, alohida xavf zonasida ko‘p qavatli binolar 2000 yilgacha qurilgan, bugungi kunda olimlar biladigan seysmik xavfni hisobga olmagan. Istanbulda o‘n minglab bunday binolar mavjud. Rasmiylar tabiiy ofatdan yetkazilgan iqtisodiy zararni 17 milliard dollarga baholagan. 

Shundan so‘ng shahar hokimligi shahar bo‘yicha yer osti suvlari paydo bo‘lishi xaritasi ishlab chiqilgani, mutaxassislar ushbu suvni jabrlanganlar vaqtinchalik yashash joylari (bular qutqaruv uskunalari va insonparvarlik yordamini yig‘ish punktlari, shuningdek, uysizlar uchun chodirli lagerlar)ga olib kelish ustida ish olib borayotganini ta’kidladi. 

Bu, rasmiylarga ko‘ra, vaziyatga qarshi turishga yordam beradigan yagona profilaktika chorasi emas. Masalan, Istanbulda favqulodda vaziyatlarda muntazam ravishda keng ko‘lamli mashqlar o‘tkazilmoqda: fuqarolarning telefonlariga zilzila haqida ogohlantirishlar yuboriladi, xabar telekanallar va radiostansiyalar, masjidlar va munitsipalitetlarning ovoz kuchaytirgichlari orqali uzatiladi. O‘tgan yili shaharning seysmik jihatdan eng xavfli hududlaridan biri bo‘lgan Buyukchekmeche sunami haqida erta ogohlantirish tizimini ishga tushirdi, u to‘lqin kelishi haqida besh-yetti daqiqagacha ogohlantira oladi. Istanbuldagi eski binolarni rekonstruksiya qilish va yangi barqaror binolarni loyihalash ham Jahon banki tomonidan o‘n yildan ko‘proq vaqt davomida qo‘llab-quvvatlandi – bu dastur 550 million dollarga tushdi.

Qayd etilishicha, so‘nggi yillarda Istanbulda o‘z-o‘zidan qurilish faol olib borilmoqda. Hokimiyat o‘nlab yillar davomida ehtimoliy ofatga tayyorgarlik ko‘rish bo‘yicha o‘z rejalarini amalga oshira olmayapti.

Ammo mutasaddilarning xatti-harakatlari yuzasidan mutaxasislar tomonidan haligacha ko‘plab shikoyatlar bor. Seysmolog va Turkiya Geofizika muhandislari palatasi a’zosi Haluk Eyido‘g‘an “Reuters”ga tushuntirganidek, meriyaning bayonotlariga qaramay, shaharda kamida so‘nggi 15 yil davomida, birinchi navbatda, yangi muhojirlarni joylashtirish uchun tartibga solinmagan rivojlanish amalga oshirilgan.

Yuqori xavf, xususan, ishlab chiqaruvchilar qo‘shimcha qavatlarni qo‘shgan eski binolarni ko‘plab ta’mirlash loyihalari bilan yuzaga kelgan. Bu binolarga yukni oshirdi va ular seysmik standartlarga javob bermasligi mumkin. Birgina 2019 yilda e’lon qilingan “qurilish amnistiyasi” doirasida shahar hokimiyatiga qariyb yetti yarim million noqonuniy bino bo‘yicha arizalar kelib tushgan. 

Shu bilan birga, Istanbulning 2003 yilda ishlab chiqilgan zilzila oqibatlariga qarshi kurashish bosh rejasi oxirgi marta 2018 yilda yangilangan edi. 2020 yilda shahar zilzila xavfini boshqarish boshqarmasi boshlig‘i Qahramon Tayfun hozirgacha bosh reja talablari bo‘yicha birorta bino qayta qurilmaganini tan oldi, lekin kelajakda 790 mingta bino xavf-xatarni baholashdan o‘tishini va’da qildi. Ba’zi binolar uchun yechim qo‘llab-quvvatlovchi tuzilmalarni mustahkamlash bo‘lishi mumkin, boshqalari uchun – to‘liq rekonstruksiya. 

Bosfor universiteti professori Do‘g‘an Kalafatga ko‘ra, bu aniq kechikkan reaksiya. Olim rasmiylarni 2020 yilga qadar to‘plangan ma’lumotlarga asoslanib, butun uy-joy fondini kompleks baholash tugaguniga qadar eng ishonchsiz binolarni rekonstruksiya qilishni boshlashga chaqirdi.

Geofizika muhandislari palatasi xodimi Haluk Eyido‘g‘an, Zeytinburnu tumani rasmiylarining bemalolxo‘jaligini misol qilib keltirdi. U shimoliy Anadolu yorig‘ining xavfli qismiga yaqin joyda joylashgan. Hatto 2000-yillar boshidagi bosh rejada ham binolarning sifati nihoyatda pastligi, ularni kompleks rekonstruksiya qilish zarurligi, hududda jabrlanganlar uchun boshpana tarmog‘ini yaratish zarurligi aytilgan edi. Ammo yigirma yil davomida Istanbul meriyasi zilzilaga tayyorgarlik ko‘rish bo‘yicha faol ishlarni boshlashdan bosh tortdi, deydi ekspert.

"Reja javonda qoldi, unga hech kim tegmadi", deydi u. 

Qolaversa, uning fikricha, keyingi yillarda tumanda badavlat xaridorlar uchun yangi ko‘p qavatli uylar bunyod etilgan. Va mahalliy kambag‘allar xavfsiz bo‘lmagan uylarda yashashda davom etmoqda. 

Ijtimoiy tengsizlik nimaga olib keladi? Professor Okan Tuysuz “The Guardian” gazetasiga bergan intervyusida shunday izoh berdi: 

Istanbulning Yevropa qismi [zilzilaga kamroq chidamli] yumshoq tosh ustiga, shimoliy va Osiyo qismlari qattiq eski tosh ustiga qurilgan. Shuning uchun badavlat aholi Bosforda [shimolda] villalar qurishni afzal ko‘radi. 

Xavf shundaki, Istanbulning hamma aholisi ham yaqinlashib kelayotgan falokat g‘oyasiga ko‘nikishga tayyor emas.  

“Ko‘pchilik bunday istiqbolni fatalistlar deb ataydi: nima bo‘lishidan qat’i nazar, taqdir shunday. Odamlar shunchaki haqiqatni e’tiborsiz qoldiradilar va shu yo‘l bilan tashvishni bostirishga harakat qilishadi”, deya tushuntirdi uch yildan beri Izmit zilzilasidan jabrlanganlarga maslahat bergan psixolog Ibrohim Eke “The Guardian” nashriga.  

Shu bilan birga, Istanbulda, uning so‘zlariga ko‘ra, zilzilaga qarshi profilaktika choralarini ko‘rayotgan faol aholi ham bor – ular barcha ehtiyot choralarini ko‘radi va hatto binolardan favqulodda chiqish yo‘llarini to‘sib qo‘yuvchi mashinalarni qidirib ko‘chalarda patrullik qiladi.